พุทธรักษา
Common name : Indian shot
Scientific name : Carina indica
Family : Cannaceae
พุทธรักษา มีถิ่นกำเนิดในอเมริกาใต้ และทางอินเดียตะวันตก
มีชื่อทางวิทยาศาสตร์ว่า Canna inclica เป็นไม้ประเภทใบเลี้ยงเดี่ยว
ลำต้นไม่แข็ง เป็นไม้ดอกที่ขึ้นเป็นกอ แตกหน่อ เช่นเดียวกับกล้วย ลำต้นตรง
มีช่อดอกที่ยอด ต้นที่มีช่อดอกแล้วจะไม่มีช่อดอกใหม่ขึ้นมาแทนอีก
ความสูงของลำต้นมีตั้งแต่สูง 20 เซนติเมตร ถึงความสูง 2.5 เมตร แล้วแต่ชนิด
สำหรับในประเทศไทย เราจะเห็นพุทธรักษาขึ้นอยู่ทั่วไปในกรุงเทพฯ
และตามชนบท ต้นพุทธรักษาจะมีมาในบ้านเมืองเรานานสักเท่าใด
ยังไม่มีหลักฐานปรากฎแน่ชัด
ทราบแต่เพียงว่าต้นพุทธรักษาได้มีมาในเมืองไทยแล้วไม่ต่ำกว่า 200 ปี
เพราะได้ปรากฎชื่ออยู่ในพระนิพนธ์กาพย์ ห่อโคลงนิราศธารทองแดง
ของเจ้าฟ้าธรรมาธิเบศร ตอนหนึ่งที่ว่า
ไผ่เทศงามผาดผุด
ต้นเล็บครุฑพุทธรักษา
ทองสิบอย่างงามนานา
ข้าวตอกแตกแปลกดอกขาวฯ
ใบ ลักษณะเป็นใบเดี่ยว ๆ คล้ายใบกล้วย
แต่สั้นและเล็กกว่าใบกล้วยมาก ปลายใบส่วนมากมักแหลมเป็นรูปหอก
มีส่วนน้อยที่ปลายใบกลมหรือปลายใบมน สีของใบมีสีเขียวเป็นส่วนมาก
นอกจากสีเขียวมีสีน้ำตาลปนสีแดง มีทั้ง สีอ่อนและสีแก่
และมีอีกสีหนึ่งสีใบเขียว มีเส้นสีขาวไปตามเส้นใบ ต้นนี้มีดอกสีเหลือง
ดอก ออกเป็นช่อ และมีแขนงแตกออกทางด้านข้างทั้งสองข้าง
ลักษณะดอกมีกลีบดอก 3 กลีบ และมีปากอีก 1 ปาก
กลีบดอกทั้งสามมีขนาดเกือบจะเท่า ๆ กัน
ถ้าเราจะเปรียบก็คล้ายกับดอกกล้วยไม้ประเภทแคทลียา ผิดกันที่ว่า
แคทลียามีกลีบดอก 5 กลีบ และมีกลีบไม่เท่ากัน มีปาก 1 ปาก เช่นเดียวกัน
สีของดอกพุทธรักษามีตั้งแต่สีขาว สีแดง สีเหลือง สีส้ม สีชมพู
และยังมีพื้นสีที่เป็นสีเหลือง มีจุดประหรืออาจเป็นเส้นยาว ๆ สีแดง
หรือสีส้ม หรือสีชมพู ส่วนต้นที่เห็นว่าแปลกมากคือ
ต้นที่มีดอกสีเหลืองและสีแดงอยู่ในช่อดอกเดียวกัน
หรือมีทั้งดอกที่เป็นสีเหลืองครึ่งดอก สีแดงครึ่งดอก
หรืออาจจะมีสีเหลืองมาก
หรือสีแดงมากน้อยกว่ากันในดอกหรือในช่อดอกเดียวกันก็มี
จำนวนดอกใน 1 ต้น อาจมีตั้งแต่ 5-50 ดอก ยกเว้นบางต้นอาจมีจำนวนดอกมากว่า 50 ดอกใน 1 ช่อ ก็เคยพบ
ขนาดดอกมีตั้งแต่ที่ดอกเล็ก ขนาดไม่ถึงครึ่งนิ้วจนถึงมีขนาดดอกใหญ่กว่า 6 นิ้วฟุตก็มี
ผล มีลักษณะเป็นพู และมีหนามแหลมแต่ไม่แข็ง มีหนามรอบทั้งผล ขนาดของผลประมาณหัวแม่มือ
สีของผล มีอยู่ 2 สี คือ สีเขียว และสีชมพู อมสีเลือดหมู สีอาจอ่อนหรือแก่ได้แล้วแต่พันธุ์
จำนวนเมล็ดใน 1 ผล มีตั้งแต่ 1-8 เมล็ด สีของเมล็ดขณะที่อ่อนอยู่เป็นสีขาว แต่เมื่อแก่ จะเป็นสีน้ำตาล หรือสีน้ำตาลดำ
การขยายพันธุ์ ทำได้ 2 วิธีคือ
1. การเพาะเมล็ด
2. แยกหน่อ
พุทธรักษาอาจใช้เมล็ดขยายพันธุ์ก็ได้ แต่ทั่ว ๆ ไปใช้ปลูกด้วยเมล็ด
เมื่อขยายพันธุ์ลูกผสม ที่ผสมพันธุ์ขึ้นใหม่ ๆ เท่านั้น ในการขยายพันธุ์
เพื่อเพิ่มปริมาณจริง ๆ แล้ว ใช้วิธีแบ่งแยกกอ หรือแยกหน่อมากกว่า
การขยายพันธุ์ด้วยเมล็ดนั้นได้ผลช้ามาก เพราะเมล็ดงอกช้า
เนื่องจากเมล็ดพุทธรักษาแข็งมาก ก่อนจะเพาะจึงต้องนำมาแช่น้ำไว้ 24 ชั่วโมง
หรือใช้ตะไบถูให้เปลือกบางเสียก่อนจึงนำมาเพาะ
การขยายพันธุ์โดยการแยกหน่อนั้นง่ายเพียง แต่ขุดและตัดเง่า (rootstock)
ให้ติดหน่อที่มีลำต้นเหนือพื้นดินติดมาด้วยอย่างน้อยก็หนึ่งต้น
เมื่อตัดหน่อมาแล้วบางชนิดอาจนำลงปลูกในดิน หรือกระถางได้ทันทีเลย
แต่บางชนิดอาจต้องนำมาชำในกระบะทรายในที่ร่มให้ตั้งตัวได้เสียพักหนึ่งก่อน
จึงนำไปปลูกในที่ ๆ ต้องการกลางแจ้ง
พุทธรักษาทั่ว ๆ ไปที่ปลูกในเมืองไทยนั้นชอบน้ำมาก ขึ้นได้ดีในที่มีน้ำ
ที่ลุ่มดินเหนียว ทั่ว ๆ ไป การขยายพันธุ์จึงง่ายมากไม่เคยมีปัญหา ใด ๆ เลย
บางชนิดขุดไปทิ้ง ๆ กองไว้ก็แตกหน่อและไม่ยอมตายง่าย ๆ อีกด้วย
แต่พุทธรักษาบางชนิดที่เป็นลูกผสมหรือพันธุ์แท้ ชนิดต้น แคระเตี้ยนั้น
เจริญเติบโตไม่ได้ดีนักในที่เช่น พุทธรักษาทั่ว ๆ ไปปลูกอยู่
จึงต้องดูแลเอาใจใส่เป็นพิเศษ พุทธรักษาพวกลูกผสมหรือพวกพันธุ์แท้นี้
ชอบดินร่วนทราย มีการระบายน้ำดีกลางแจ้ง
ไม่ชอบดินเหนียวที่มีน้ำขังอยู่ตลอดเวลา
การเตรียมดินปลูก
ฟันดินตากแดดทิ้งไว้เช่นเดียวกับการเตรียมดินเพื่อปลูกผัก
หรือปลูกต้นไม้ดอกโดยทั่ว ๆ ไป เมื่อตากดินแห้ง ใส่ปุ๋ย คอกและปุ๋ยอินทรีย์
ย่อยดินให้ละเอียดเพื่อให้ปุ๋ยเข้ากับดินอีกครั้งหนึ่ง ขุดหลุมกว้างประมาณ
6 นิ้ว ความลึกประมาณ 4-5 นิ้วก็พอ ระยะห่างระหว่างแถว 1 เมตร ระหว่างหลุม
60-80 เซ็นติเมตร ระยะปลูกจะถี่หรือห่างกว่านี้ก็ได้
ตามที่เราต้องการใส่ปุ๋ยคอกหลุมละ 1 กอบ พรวนดินให้เข้ากันอีกที
แล้วแยกหน่อมาตั้งต้นลงกลางหลุม กลบดินให้แน่นพอควร
รดน้ำให้ชุ่มทั้งเช้าเย็น ถ้ามีใบติดต้นมามากตัดใบเสียครึ่งๆใบ
เพื่อจะได้ตั้งตัวเร็วขึ้น ถ้าจะทำร่มเงาให้สัก 4-5 วันแรกก็จะยิ่งดี
การบำรุงรักษา
เมื่อปลูกได้ 2 อาทิตย์ ใส่ปุ๋ยผสมชนิดเม็ด เช่นปุ๋ยไนโตรฟอสก้า
เม็ดสีฟ้า สูตร 12-12-17-2 หรือปุ๋ยเม็ดชนิดอื่น ๆ ก็ได้ ใส่ประมาณ 1
ช้อนแกงรอบโคนต้นให้ห่างโคนต้นประมาณ 4-6 นิ้ว พรวนดินกลบ
รดน้ำเพื่อให้ปุ๋ยละลาย
ข้อควรระวังคืออย่าให้ปุ๋ยที่ใส่ถูกโคนต้นหรือถูกใบจะทำให้ต้นหรือใบเน่าได้
ปุ๋ยเม็ดใส่เดือนละครั้ง ถ้ากอใหญ่ขึ้นก็เพิ่มจำนวนปุ๋ยขึ้นตามขนาดของกอ
โรคและแมลงศัตรูพืช
แมลงที่เป็นอันตรายต่อต้นและดอกพุทธรักษา
ก็คือ
1. เพลี้ยไฟ (Thrip)
2. ตั๊กแตน (Loeust)
3. พวกแมลงปีกแข็งจำพวกด้วงตัวเล็ก เช่นเดียวกับที่กินดอกและใบกุหลาบ
4. หนอนปลวก (Round worm)
นอกจากแมลงแล้ว ก็ยังมีนกกระจอกชอบจิกกินดอกอ่อน และกลีบดอกในที่บางแห่ง
การป้องกัน และกำจัด
ใช้ยาโฟลิคอล E 605 หรือเซฟวิน 85 ผสม น้ำฉีดทุก ๆ 7 วันจนกว่าจะหาย ภายหลังจากนี้ ฉีด 15 วันครั้ง
โรค มีพวกโรคใบจุด จะเป็นทั้งที่ใบและกาบของใบ
มักเกิดขึ้นในขณะที่อากาศมีความชื้นสูง และน้ำที่ใช้รดเป็นน้ำเน่าเสีย
นอกจากนี้ต้นและกอเบียดกันแน่นเกินไป
แสงแดดส่องไม่ทั่วถึงการแก้ไขต้องตัดต้นแก่เเละใบที่หนาทึบออกเสียบ้าง
แล้วฉีดยาพวกแคปแทน หรือออร์โธ่ไซด์ ก็ได้
หรืออาจจะใช้ยาฆ่าเชื้อราชนิดอื่น ๆ ที่มีขายอยู่ทั่ว ๆ ไปก็ได้
การฉีดใช้ผสมกับยาฆ่าแมลงฉีดในคราวเดียวกัน
การปรับปรุงพันธุ์พุทธรักษา
1. การปลูกและคัดเลือกพันธุ์จากต้นที่ดี และแข็งแรงผิดกว่าต้นอื่น ๆ
2. การผสมพันธุ์
การผสมพันธุ์
เป็นวิธีที่ทำให้เราได้พืชพันธุ์ใหม่แน่นอนกว่า และเป็นการประหยัดเวลา
เพราะสามารถที่จะคัดเลือกต้นพ่อพันธุ์และต้นแม่พันธุ์
เฉพาะที่เราเห็นและทดสอบว่าดีแล้วมาผสมพันธุ์ ดังนั้นต้นถูกผสมที่ได้ใหม่
ย่อมมีเปอร์เซ็นต์ดีมากกว่า ถ้าเราจะรอให้ผสมกันเองตามธรรมชาติ
อาจกินเวลาหลาย ๆ ปี หรือหลาย ๆ สิบปีก็เป็นได้
เราจะเห็นได้จากพวกไม้ผลขึ้นต้น ในช่วงระยะเวลา 20 ปี จะมีพันธุ์ดีใหม่ ๆ
เกิดขึ้นสักพันธุ์หนึ่งก็แสนยาก ที่เป็นเช่นนี้เพราะต้นพ่อ
พันธุ์และต้นแม่พันธุ์ดีมักจะอยู่ห่างไกลกัน
และปัจจุบันเราก็ไม่นิยมปลูกไม่ผลโดยใช้เมล็ด
มักจะปลูกโดยใช้กิ่งต่อหรือกิ่งตอนมากกว่า ดังนั้น ไม้ผลพันธุ์ใหม่ ๆ
จึงไม่เกิดขึ้น
ต้นพุทธรักษาก็เช่นเดียวกัน
ถ้าเราต้องการให้ได้พันธุ์ที่ดีก็ต้องทำการผสมพันธุ์
โดยคัดเลือกต้นพันธุ์พ่อและต้นพันธุ์แม่ที่ดีมาผสมพันธุ์กัน
เครื่องมือ เครื่องใช้ ในการผสมพันธุ์พุทธรักษา
1. ปากคีบเล็ก ๆ 1 อัน
2. พู่กันเล็ก ๆ หรืออาจใช้ไม้จิ้มฟันแทน
3. ถุงกระดาษคลุมช่อดอก ใช้กระดาษลอกลายมาพับเป็นถุงคลุม
4. เข็มหมุดกลัดถุงคลุมเกสร
5. ปากกาหมึกแห้งหรือดินสอสีเขียนป้าย
6. ป้ายกระดาษแขวนบอกชื่อพ่อชื่อแม่ที่ทำการผสมพันธุ์
7. เกสรตัวผู้ที่จะใช้เป็นพ่อในการผสมพันธุ์
การเลือกต้นแม่ต้องเลือกต้นที่ติดเมล็ดง่ายโดยธรรมชาติเป็นหลัก
ต้นที่ติดเมล็ดยากไม่ควรใช้เป็นต้นแม่ เพราะจะทำให้เสียเวลา
เมื่อเลือกต้นแม่ได้แล้ว ต้องเลือกช่อดอกที่สมบูรณ์ดอกยังไม่บาน
ธรรมดาดอกพุทธรักษา จะบานทะยอยกันทุกวัน ดอกที่มีสีสดจะเป็นดอกที่บานวันนี้
ส่วนดอกที่มีสีซีด หรือถ้าเป็นสีแดงก็จะคล้ำ เป็นดอกที่บานเมื่อวาน
ส่วนดอกที่กำลังจะบานพรุ่งนี้ เราต้องดูดอกที่เล็กถัดไป
คือดอกที่จะบานมะรืนนี้
ที่ต้องเลือกดอกที่บานมะรืนนี้ก็เพราะดอกที่จะบานพรุ่งนี้คือดอกที่กำลัง
แย้มวันนี้นั้น เกสรตัวผู้จะแตกออกจากอับแล้ว และอาจจะผสมตัวเองแล้ว
เด็ดดอกที่บาน และดอกที่แย้มออกทิ้ง เหลือดอกที่เล็กกว่าดอกที่แย้มไว้ 3 ดอก ดอกที่เล็กกว่านั้นเด็ดออกให้หมด
ต่อจากนั้นก็ใช้มือและปากคีบค่อย ๆ แหวกกลีบดอก
เพื่อให้เห็นอับเกสรตัวผู้ เมื่อเห็นแล้วใช้ปากคีบจับออกทั้งอับ
ทำเช่นนี้ทุกดอก แล้วเอาถุงกระดาษที่เตรียมคลุมไว้
วันรุ่งขึ้นจึงจะนำเกสรตัวผู้มาผสม โดยการเปิดถุงกระดาษ
ใช้พู่กันหรือปลายไม้จิ้มฟันแตะเกสรตัวผู้ที่เราจะใช้เป็นพ่อจากดอกที่เริ่ม
จะแย้มไปแตะปลายเกสรตัวเมีย ซึ่งมีลักษณะยืดยาวอยู่ตรงกลางอันเดียว
เมื่อแตะเสร็จแล้วทุกดอกก็ใช้ถุงกระดาษคลุมช่อดอกไว้ และใช้เข็มหมุดกลัด
เพื่อไม่ให้ถุงหลุด เขียนชื่อพ่อชื่อแม่ วันที่ทำการผสม จำนวนดอกที่ผสม
ไว้ที่ป้ายผูกติดไว้ที่ช่อดอกที่ทำการผสม เช่น
แม่ ( ) ชมพูอ่อนช่อดก
พ่อ ( ) แดงเข้มฟอร์มดี
20/12/2521
จำนวน 3 ดอก
เวลาที่ทำการผสมพันธุ์
พุทธรักษาแปลกและมีคุณสมบัติดีกว่าดอกไม้ชนิดอื่นที่ทำการผสมได้ทุกเวลา
ตั้งแต่เช้าถึงค่ำ ซึ่งต้นไม้ส่วนมากมักจะผสมได้เฉพาะตอนเช้าเท่านั้น
หรือบางอย่างก็ผสมได้เฉพาะตอนเย็น เช่น บวบเหลี่ยม เพราะดอกบานตอนเย็น
นับจากวันที่ผสมดอกพุทธรักษาประมาณ 5-7 วัน เปิดถุงคลุมออกดู
ถ้าผสมติดผลก็จะเริ่มพองตัวขึ้น แต่ถ้าผสมไม่ติด
ผลเล็กที่ติดอยู่ในโคนช่อดอกที่ผสมก็จะร่วงไปหมดเมื่อผสมติด
นับเวลาจากวันผสมถึงวันที่ผลแก่จะกินเวลา 21-24 วัน
นำเมล็ดที่ได้ไปเพาะในภาชนะใช้ ดินร่วน 1 ส่วน ทราย 1 ส่วน ใบไม้ผุ 1 ส่วน
หรืออาจใช้ปุ๋ยอินทรีย์หรือปุ๋ยคอกแทนใบไม้ผุก็ได้ ผสมให้เข้ากัน
เกลี่ยหน้าดินให้เรียบ โรยเมล็ดลงไปกลบดินสูงประมาณ 1 นิ้ว รดนำให้ ชุ่ม
เก็บไว้ในที่รำไรประมาณ 7-14 วัน เมล็ดจะขึ้นหมด เมื่อมีใบจริงประมาณ 4-5
ใบ ย้าย ลงกระถางหรือลงแปลง และอย่าลืมปักป้ายบอกชื่อลูกผสมด้วย
ถ้าทำหลายชุดก็ต้องเขียนบอก ไว้ เช่น ชุดที่ 1 : ต้น 1 ต้น 2 ต้น 3… แล้ว
แต่ว่าจะมีกี่ต้น เพราะแต่ละต้นจะให้ดอกไม่เหมือนกัน อาจดีหรือเลวก็ได้
ถ้าเราไม่ติดป้ายไว้เราจะไม่รู้เลยว่าเป็นลูกผสมต้นไหน
เพราะดอกที่ออกมาอาจไปมีสีคล้ายกับชุดอื่นที่เราทำก็ได้
จากวันเพาะถึงวันออกดอกกินเวลาประมาณ 4-6 เดือน
เลือกเฉพาะต้นที่ดีเท่านั้นไว้ขยายพันธุ์ โดยแยกหน่อ
เราก็จะได้พันธุ์ใหม่แล้ว ถ้าต้องการจำนวนมากก็ขยายพันธุ์จากหน่อออกไปอีก
แต่ถ้ายังไม่ดีเท่าที่เราต้องการก็ต้องผสมกับต้น ที่ออกดอกมาแล้วนี้อีก 1
ชั่ว 2 ชั่ว หรือ 3 ชั่ว ลูกที่ได้อาจดีขึ้น
ประโยชน์
1. ใช้ปลูกประดับบ้าน หรือสถานที่ต่าง ๆ เพื่อความสวยงาม
2. ใช้ตัดดอกปักแจกันได้ เช่นเดียวกับไม้ ดอกอื่น ๆ
3. ใช้ในพิธีมงคลต่าง ๆ ใช้ทั้งใบและดอก
4. พุทธรักษาบางพันธุ์
ในต่างประเทศใช้แป้งที่ได้จากหัวทำอาหารเลี้ยงทารก
ส่วนในบ้านเราใช้หัวหรือเง่าต้มกินเช่นเดียวกับหัวเผือก หรือหัวมัน
5. ใบใช้ห่อของ
6. เง่าใช้เป็นสมุนไพร สำหรับเข้าตัวยาแผนโบราณ
7. เมล็ดพุทธรักษามีลักษณะกลมสีดำ และแข็ง ในอินเดียตะวันตกใช้เป็นลูกกระสุนล่าสัตว์
8. เมล็ดดำกลมใช้เป็นลูกประคำประดับกาย
